सर्वनामे

नामाऐवजी वापरल्या जाणाऱ्या शब्दाला सर्वनाम म्हणतात. नामाची पुनरावृत्ती टाळणे हे सर्वनामाचे कार्य होय. सर्वनामांना स्वत:चा अर्थ नसतो . ती ज्या नामासाठी वापरली जातात, त्याचाच अर्थ सर्वनामांना प्राप्त होतो.सर्वनामाचा वापर सर्व प्रकारच्या नामासाठी होतो म्हणून  त्यांना सर्वनामे म्हणतात. सर्वनामांना प्रतीनामे सुद्धा म्हणतात.

सर्व नामाचे सहा प्रकार  पडतात:

१) पुरुषवाचक

२)दर्शक

३)संबंधी

४)प्रश्नार्थक

५)सामान्य /अनिश्चित

६)आत्मवाचक

• मराठीत एकूण ९ सर्वनामे आहेत:

१)मी  २)तु  ३)तो/ती/त्या/ते  ४)हा/हि/हे/ह्या

५)जो/जी/जे/ज्या  ६)कोण   ७)आपण   ८)काय   ९)स्वतः

१)पुरुषवाचक सर्वनामे:

व्याकरणात पुरुष हि संकल्पना  व्यापक आहे. मानव जातीतील नर असा त्याचा अर्थ होत नाही, तर मूर्त किंवा अमूर्त अश्या कोणत्याही घटकाचा यात समावेश होतो. प्रथम व द्वितीय पुरुषी सर्वनामे लिंगानुसार बदलत नाहीत. फक्त तृतीय पुरुषी सर्वनामे मात्र बदलतात.

• पुरुषवाचक सर्वनामाचे तीन प्रकार पडतात:

अ) प्रथम पुरुषवाचक:

बोलणारा स्वताचा उल्लेख करताना स्वत:च्या  नामा ऐवजी जी सर्वनामे वापरतो, ती प्रथम पुरुषवाचक असतात.

उदा: मी, आम्ही, आपण, स्वतः

१)मी उद्या गावाला जाणार आहे.

२)आपण सहलीला जाऊ

३)आम्ही तुला मदत करू

४)स्वतः खात्री करून घे.

ब)द्वितीय पुरुषवाचक:

समोरच्या व्यक्तीचे नाव न घेत त्याच्यासाठी जी सर्वनामे वापरली जातात ती द्वितीय पुरुष वाचक असतात. ज्याच्याशी बोलायचे त्याचा किंवा समोरच्या व्यक्तीचा उल्लेख करताना त्याच्या नामाऐवजी जी सर्वनामे वापरली जातात, ती द्वितीय पुरुषवाचक असतात.

उदा:तू, तुम्ही, आपण, स्वतः

१)तू एवढा लाडू खून तक.

२)तुम्ही एवढे काम कराच.

३)आपण आलात, बरे वाटले.(तुम्ही)

४)आपण आत या.(तुम्ही)

५)स्वतः जाऊन आलात हे बरे झाले.(तुम्ही)

क)तृतीय पुरुषवाचक:

ज्याच्याबद्दल बोलायचे किंवा लिहायचे, त्याचा उल्लेख करणाऱ्या सर्वनामांना तृतीय पुरुषी सर्वनामे म्हणतात.

उदा: तो, ती, ते, त्या

१)तो म्हणे आजारी होता.

२)ती अतिशय सुंदर होती.

३)त्या चांगले गात.

२)दर्शक सर्वनाम:

वाक्य ज्याच्या बद्दल माहिती सांगते तो वाक्याचा कर्ता असतो. जर संपूर्ण वाक्य हा, हि, हे, किंवा तो, ती, ते बद्दल माहिती सांगत असेल तर हे शब्द वाक्याचा कर्ता असतात व ते निर्देश करतात. म्हणून त्यांना दर्शक सर्वनामे म्हणतात. दर्शक सर्वनाम होण्यासाठी वरील शब्द हे नामा ऐवजी वापरावे लागतात. परंतु वरील शब्दाचा वापर नामाबरोबर त्या नामाची अधिक माहिती सांगण्यासाठी केल्यास मात्र ती दर्शक विशेषण होतात.

उदा:

विशाल पेंटर आहे.- तो पेंटर  आहे.

 वरील वाक्यात विशाल विषयी माहिती सांगितली असल्याने तो वाक्याचा कर्ता आहे व कर्ता हा नेहमीच नाम  किंवा सर्वनाम असतो. त्यापुढे दिलेल्या वाक्यात 'विशाल' ऐवजी 'तो' हा शब्द वापरलेला आहे व वाक्य सुद्धा 'तो' बद्दलच  माहिती सांगते.म्हणून नामाऐवजी आल्यामुळे ते सर्वनाम होते व ते निर्देश  करते. म्हणून 'तो' हा शब्द वाक्यात दर्शक सर्वनाम आहे.

उदा:

गोरा राजू गायक आहे. - तो राजू गायक आहे.

वरील वाक्यात मात्र 'तो' हा शब्द 'गोरा' या विशेषणाच्या ऐवजी असल्याने तो विशेषणच आहे व निर्देश करत असल्यामुळे  ते दर्शक विशेषण आहे. याचा अर्थ असा होतो  कि, तो,ती, ते, त्या -हा, हि, हे, ह्या  चा वापर कर्त्याच्या जागी केल्यास ती दर्शक सर्वनामे होतात. कर्त्यापूर्वी केल्यास दर्शक विशेषणे होतात.

*सर्वनाम कधीही नामा नंतरच  येते म्हणून नामानंतर वरील शब्दाचा  वापर केल्यास ती दर्शक सर्वनामेच असतात.*

उदा: गंगा हि भारताची पवित्र नदी आहे.

*फक्त एका नामापुर्वी  वरील शब्दाचा वापर केला तर ती दर्शक विशेषणे होतात.*

उदा: तो कावळा, ते झाड 

दर्शक सर्वनाम	दर्शक विशेषण
ती चलाख मुलगी आहे	ती मुलगी चलाख आहे
हि माझी पिशवी आहे	हि पिशवी माझी आहे
तो मठ्ठा मुलगा आहे	तो मुलगा मठ्ठा आहे
गंगा हि हिंदूची पवित्र नदी आहे	हि गंगा हिंदूची पवित्र नदी आहे
सचिन हा चांगला खेळाडू आहे	हा सचिन चांगला खेळाडू आहे
तो मुलगा आहे	तो मुलगा
तो डॉक्टर आहे	तो मुलगा डॉक्टर आहे

३)संबंधी सर्वनाम:

गौण वाक्यातील 'जो, जी, जे, ज्या' चा वापर पुढे येणाऱ्या मुख्य वाक्यातील ;तो, ती, ते, त्या' शी तोच घटक आहे, असा संबंध दर्शविण्यासाठी केल्यास ती संबंधी सर्वनामे होतात.

संबंधी सर्वनामे	दर्शक सर्वनामे
जो	तो
जी	ती
जे	ते
ज्या	त्या

१)जे चकाकते ते सोने नसते.

२)ज्याने हे भांडण उकरले, तो माघार घेईल.

३)जो करेल, तो भरेल.

४)जे पेरावे, ते उगवते.

५)गरजेल तो करील काय? (बऱ्याचदा संबंधी सर्वनाम लिहिले जात नाही)- जो गरजेल तो करील काय?

टीप: जो, जी, जे, ज्या या संबधी सर्वनामांनी जोडलेली वाक्ये मिश्र वाक्ये असतात. वरील सर्वनाम असणारे वाक्य गौण वाक्य असते, तर त्यला जोडून येणारे वाक्य मुख्य वाक्य असते. जो, जी, जे, ज्या चे वाक्य विशेषण वाक्य असते.

४)प्रश्नार्थक सर्वनामे:

एखाद्या नामाला प्रश्न विचारण्यासाठी वापरलेल्या प्रश्नसुचक शब्दाला प्रश्नार्थक सर्वनाम म्हणतात.

उदा; कोण, काय, कोणास, कोणाला, कोणी इ.

१) वाल्मिकीने रामायण लिहिले.- कोणी रामायण लिहिले?- वाल्मिकीने काय लिहिले?

वरील वाक्यात 'वाल्मिकी व रामायण' या नामाबद्दल कोण व काय हे शब्द वापरलेले आहेत. त्यामुळे ती सर्वनामे होतात. परंतु त्यांचा वापर नामाची पुनरावृत्ती टाळणे हा नसून प्रश्न विचारणे हा आहे म्हणून त्यांना प्रश्नार्थक सर्वनामे म्हणतात.

५)समान्य किंवा अनिश्चित सर्वनामे:

कोण/काय या शब्दाचा वापर प्रश्न विचारण्यासाठी न कर्ता ती कोणत्या नामासाठी वापरली आहेत हे निश्चित पने सांगता येत नसेल तर ती अनिश्चित सर्वनामे असतात.

उदा:

१)कोणी यावे टिकली मारून जावे.

२)कोणी, कोणास काय म्हणावे.

३)कोण हि गर्दी!

४)माझ्या मुठीत काय ते संग पाहू!

टीप: विधानार्थी व उद्गारवाचक वाक्यात वापरलेले कोण व काय हे शब्द अनिश्चित सर्वनामे किंवा सामान्य सर्वनामे असतात, परंतु वरील सर्वनामांचा वापर प्रश्नार्थक वाक्यात केल्यास ती प्रश्नार्थक सर्वनामे होतात.

६)आत्मवाचक सर्वनामे:

 आपण, स्वतः, नीज या सर्वनामाचा वापर स्वतः या अर्थाने केल्यास ती आत्मवाचक सर्वनामे होत. अशा वेळी ती कार्त्यानंतर वापरली जातात.

१)मी स्वतः त्याला पहिले.

२)तू स्वतः मोटार हाकशील का?

३)तो आपणहून माझ्याकडे आला.

४)पक्षी नीज बाळांसह बागडती.

*आपण व स्वतः चा वापर बोलनारयाने स्वतः साठी कर्ता म्हणून केल्यास ती प्रथम पुरुषवाचक सर्वनामे होत.*

१)आपण खेळायला जाऊ.(प्रथम पुरुषवाचक)

२)स्वतः च पाहून आलो.(प्रथम पुरुषवाचक)

*'आपण व स्वतः' चा वापर समोरच्या वाक्तीसाठी कर्ता म्हणून केल्यास ती द्वितीय पुरुषवाचक सर्वनामे होत.*

१)आपण मार्मिक बोलतात. (द्वितीय पुरुष वाचक)

२)स्वतः खात्री करून घ्या . (द्वितीय पुरुषवाचक)

*वरील सर्वनामाचा तीनही पुरुषामध्ये आत्मवाचक सर्वनाम म्हणून वापर केला जातो. अशा वेळी ती कर्त्या नंतर वापरली जातात.*

 १)मी स्वतः त्याला  पहिले. (आत्म वाचक)

२)ती स्वतः तसे म्हणाली.(आत्मवाचक)

३)तू स्वतः जाऊन ये.(आत्मवाचक)

तसेच फक्त 'आपण' सर्वनामाची जात विचारल्यास 'पुरुषवाचक' सांगावी. त्याचबरोबर फक्त 'स्वतः' या शब्दाची जात विचारल्यास ती 'आत्मवाचक सर्वनाम' अशीच सांगावी.

टीप: 'स्वतः' हे सर्वनाम कर्त्याच्या जागी वापरल्यास ते पुरुषवाचक असते. परंतु कार्त्यानंतर वापरल्यास ते आत्मवाचक होते. जर 'स्वतः' हे सर्वनाम वाक्याच्या सुरवातीस आले व असे वाक्य संपूर्ण मानवजातीला उद्देशून असेल तर ते आत्मवाचक मानावे.

कारण अश्या वाक्यातील कर्ता लिहिलेला नसतो.

उदा:

१)(माणूस) स्वतः मेल्याशिवाय स्वर्ग दिसत नाही.

२)(माणसाने) स्वतः टाकीचे घाव सोसल्याशिवाय,देवपण येत नाही.

टीप:'नीज' हा शब्द फक्त आत्म वाचक सर्वनाम म्हणून वापरतात.

सर्वनामाचा लिंग विचार :

मूळ ९ सर्वनामापैकी फक्त तीनच सर्वनामे लिंगानुसार बदलतात.

१)मी २)तू ३)तो, ती, ते ४)हा, हि, हे ५)जो, जी, जे

६)कोण ७)आपण ८)काय ९)स्वतः

*सर्वनामाचा वचन विचार:

नऊ  सर्वानामापैकी फक्त पाच सर्वनामे वाचन भेदानुसार बदलतात.

१)मी-आम्ही २)तू-तुम्ही ३)तो, ती, त्या ४)हा, हि, हे, ह्या  ५)जो, जी, जे, ज्या

६)कोण ७)काय ८)आपण ९)स्वत

सर्वनामाचा विभक्ती विचार:

सर्वनामे नामाच्या ऐवजी येत असल्याने नामांना  जे विभक्तीचे प्रत्यय लागतात, तेच सर्वनामांना लागतात. सर्वनामांना हक मारता येत नाही, म्हणून त्यांची संबोधन हि विभक्ती होत नाही.